Zabytki i obiekty miastotwórcze

Chociaż Bydgoszcz nie słynie z zabytków średniowiecznych, to nie znaczy to że ich tam nie ma. Jako miasto leżące na obszarze staropolskich Kujaw w szeroko pojętej dzielnicy wielkopolskiej posiada architekturę charakterystyczną dla tego regionu kraju, bez budowli pokrzyżackich. Krzyżacy władali Bydgoszczą zaledwie kilka lat i nie zdążyli tu zbudować monumentalnych budowli jak w Chełmnie czy Toruniu. Dlatego porównywanie Bydgoszczy z tymi miastami nie jest właściwe. W porównaniu z miastami Wielkopolski i Kujaw Bydgoszcz jest miastem interesującym, wyróżniającym się na korzyść. Bydgoszcz posiada kilkaset obiektów wpisanych w rejestrze zabytków, w tym obiekty orginalne np rozległe secesyjne śródmieście najlepiej zachowane w kraju po Łodzi, czy zabytek sztuki inżynierskiej jakim jest kanał bydgoski ze śluzami. Bydgoskie Stare Miasto jest orginalnie położone bezpośrednio nad rzeką, a staromiejską Wyspę Młyńską otaczają jazy i śluzy oraz wartko płynąca jak górski strumień Młynówka. Tak więc na bydgoskiej Starówce znajdziemy nie tylko piękne budowle, ale szum spiętrzonej wody, liczne nadbrzeża, barki z kawiarniami. W XIX w. Bydgoszcz zwano „małym Berlinem” z uwagi na podobną, nowoczesną w ówczesnych czasach zabudowę, która była dziełem najwybitniejszych architektów. Uroku dodaje wielość parków, dobrze utrzymywanych skwerów i nowych osiedli miast-ogrodów jak np Sielanka zaprojektowana przez wybitnego arch. J. Stubbena.

W przeszłości Bydgoszcz była o wiele bardziej zasobna w zabytki, niż dzisiaj. Prusacy i Niemcy zniszczyli więcej niż połowę zabytków z czasów staropolskich, pozostawili natomiast secesyjne, neobarokowe i neogotyckie kościoły, gmachy i całe dzielnice kamienic oraz zabytkowy stary kanał bydgoski. Najbardziej nieodżałowane zburzone zabytki bydgoskie to:

romański kościół pw. św. Idziego z połowy XII w
Zamek Królewski z systemem fos
mury miejskie z basztami i bramami
kościół pojezuicki z pocz. XVII w.
Teatr Miejski z 1896 r.
Synagoga żydowska z XIX w.
2 duże ryglowe spichlerze królewskie z końca XVIII w.
2 ryglowe spichlerze na Rybim Rynku z końca XVIII w.
monumentalna rzeźba i fontanna „Potop” w Parku im. Kazimierza Wielkiego
część starego kanału bydgoskiego z 3 zabytkowymi śluzami

Starówka bydgoska otoczona wodą

Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie na rzucie zbliżonym do elipsy, z czworobocznym rynkiem w centrum i uliczzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzi.

Kilka rynków staromiejskich

Bydgoszcz posiada kilka historycznych rynków staromiejskich. Najstarszym jest jak nazwa wskazuje Stary Rynek, którego geneza sięga lokacji miasta w 1346 r., a nawet wcześniej. Inne rynki zwane były od produktów, jakimi na nich handlowano, a więc: Zbożowy Rynek, Rybi Rynek, Wełniany Rynek, Kozi Rynek. W XIX w. wytyczono Nowy Rynek w pobliżu gmachu Sądów potrzebny w rozbudowującym się mieście. W XIX w. zaczęto intensywnie rozbudowywać Gdańskie Przedmieście leżące na północ od Brdy. Wytyczono tam kolejny rozległy rynek z kościołem pośrodku dzisiaj zwanym Placem Piastowskim. Jego wielkość i charakter zabudowy dorównuje Staremu Rynkowi. Niezależnie w centrum starego Fordonu również znajduje się średniowieczny Rynek z zabytkowym kościołem św. Mikołaja pośrodku. Na uwagę zasługuje położenie fordońskiego rynku bardzo blisko brzegu Wisły.

Stary rynego jest jednym z najbardzie przeżytym miejscem w Bydgoszczy. Podczas 2 wojny światowej to właśnie tam niemcy zrobili sobie siedzibe.

Secesyjne Śródmieście

Z początkiem XIX wieku rozpoczęła się zabudowa przedmieścia gdańskiego, które na pocz. XX wieku miało stać się zwarcie zabudowanym Śródmieściem z wysokimi kamienicami w stylu secesyjnym, neobarokowym, eklektycznym. W 1820 r. rozpoczęła się zabudowa ul. Gdańskiej. Oddanie do użytku dworca kolejowego w 1852 r. na Bocianowie zainicjowało zabudowę ul. Dworcowej. Obecnie bydgoskie Śródmieście jest niewiele mniejsze od warszawskiego. Jest to potencjalna perełka Bydgoszczy, obecnie zaniedbana i niedoceniana. Kilka kwartałów ulic jest odrestaurowanych i prezentuje się bardzo okazale np. pierzeje przy ul. Cieszkowskiego, Gdańskiej, Słowackiego, Mickiewicza, Dworcowej, Jezuickiej, Długiej, Farnej, Nowym Rynku. Po rewitalizacji Śródmieścia w następnych latach (plany są już uchwalone) z udziałem funduszy unijnych Bydgoszcz ma szanse na poprawę wizerunku.

Wyspa Młyńska i Wenecja Bydgoska

Zespół Wyspy Młyńskiej oraz „Wenecja Bydgoska” usytuowana jest w zakolu Brdy, na zachód od Starego Miasta. Pierwotnie składała się z trzech wysp, obecnie stanowi jedną wyspę, połączoną groblą. Zachowany historyczny układ przestrzenny wyznacza brukowana ulica Mennica. Wenecja Bydgoska to malowniczy zespół architektoniczny Starego Miasta przylegający do odnogi Brdy zwanej Młynówką, naprzeciw tzw. Wyspy Młyńskiej. Dzisiejsza zabudowa Wenecji Bydgoskiej pochodzi z XIX wieku. Część kamienic bezpośrednio graniczy z wodą. Posiada magiczny bydgoski klimat miejsca historycznego w połączeniu z pięknem parkowego otoczenia. Znajdują się tam m.in.: mennica, domy z XVIII-XIX w., spichrze XIX- pocz. XX, młyn 1851, kaszarnia z 1898. Wyspa wymaga rewitalizacji, co ma szansę stać się w najbliższych 3 latach.

Zabytkowe kościoły

W Bydgoszczy pozostały 4 średniowieczne kościoły, natomiast sporo jest obiektów z XIX wieku i okresu przedwojennego.

Kościoły średniowieczne

Katedra p.w. śś. Marcina i Mikołaja (1466-1502) z koronowanym przez prymasa S. Wyszyńskiego w 1966 r. i Jana Pawła II w 1999 r. koronami papieskimi obrazem „Madonny Bydgoskiej”- Matki Boskiej Pięknej Miłości; Jeden z najpiękniejszych zabytków gotyku nadwiślańskiego. Z dawnych czterech kaplic renesansowych zachowała się XVII - wieczna kaplica św. Krzyża. W siedmiu barokowych ołtarzach bocznych umieszczone są obrazy i rzeźby z XVI - XVIII wieku.

Kościół p.w. św. Jerzego (pobernardyński, garnizonowy) z 1552-1557 r., późnogotycki, barokowy klasztor, XVI-XIX w.

Kościół Klarysek p.w. Wniebowzięcia Matki Boskiej z 1582- 1602, gotycko-renesansowy, posiada polichromowany strop kasetonowy oraz kaplicę z renesansową attyką (1646r.) Wewnątrz pająk gotycki z XV wieku, dwie kute kraty klauzurowe i drewniany ołtarz z XVII wieku oraz obraz św. Stanisława Kostki - dzieło Leona Wyczółkowskiego. Z wieży kościoła rozlega się każdego dnia (o godz. 9.00, 12.00, 15.00 i 18.00) hejnał bydgoski

Kościół p.w. św. Mikołaja gotycki.z XIV/XV Parafia w Wyszogrodzie wzmiankowana w 1198. Pierwotny kościół uległ zniszczeniu wraz z grodem. Kolejny wymieniony w przywileju lokacyjnym w 1382. Obecna neobarokowa forma kościoła pochodzi z 1927-28 (arch. S. Cybichowski)

Kościoły z lat 1772-1920

Synagoga żydowska - z XVIII wieku, barokowo-klasycystyczna, w Fordonie Przebudowana w czasie okupacji i po 1945. Obecnie w stanie ruiny z powodu niejasnych spraw własnościowych

Kościół p.w. śś. Piotra i Pawła , 1872-78, neogotycki do 1945 roku ewangelicki. W ołtarzu głównym obraz Niepokalane poczęcie NMP z około 1850 roku z dawnego kościoła pojezuickiego

Kościół p.w. Jana Apostoła i Ewangelisty – 1879, neogotycki zbudowany jako ewangelicki w pobliżu rynku w Fordonie

Kościół Metodystów – 1896-97, neogotyk Użytkowany przez gminę ewangelicką. Przed kościołem- rzeźba Chrystusa z 1820 r.

Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli - 1900 – 1903, neogotycki, dzieło arch. H. Seelinga, zbudowany jako miejski (farny) kościół ewangelicki p.w. Świętego Krzyża.

Kościół p.w. św. Józefa Rzemieślnika - 1904-1906, wg projektu Herrmanna zbudowany jako ewangelicki

Kościół p.w. Miłosierdzia Bożego , 1905-06; dawny ewangelicki

Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa , 1910-12, neobarokowy Zbudowany z zastosowaniem najnowszej wówczas techniki budowlanej (żelbet) na obecnym Placu Piastowskim. Jeden z piękniejszych kościołów w mieście. Trójnawowy, ma kształt bazyliki z wydzieloną absydą, transeptem i kopułą. W ołtarzu głównym - obraz Serca Pana Jezusa (1932 r.);

Kościół p.w. Świętej Trójcy - 1910-1912, neobarokowy zbudowany z przeznaczeniem dla polskich katolików

Kościoły z okresu międzywojennego

Św. Wojciecha (Okole), 1923
Św. Wincentego a'Paulo Bazylika Mniejsza (Bielawki), 1925
Św. Stanisława Biskupa i Męczennika (Siernieczek), 1925
MB Nieustającej Pomocy (Szwederowo), 1926
Ducha Świętego (Glinki), 1932
św. Antoniego z Padwy (Czyżkówko), 1936

Piękne reprezentacyjne obiekty z XIX wieku

Bydgoszcz posiada zabytkowe obiekty administracyjne, handlowe, oświatowe z XVIII i XIX wieku. Świadczy to o tradycjach administracyjnych miasta. Wiele z nich zostało zaprojektowanych przez czołowych europejskich architektów. Do dziś budynki robią wspaniałe wrażenie ogromem, dopracowaniem detali, klasą.

budynek klasztorny Klarysek, powstał w latach 1615-18 (obecnie Muzeum

Okręgowe)

Kolegium Jezuickie – ufundowane przez kanclerza koronnego Jerzego

Ossolińskiego w 1638 r., szkoła jezuicka, po kasacie zakonu Szkoła Główna Departamentowa, od 1778 do dnia dzisiejszego Ratusz bydgoski

Gmach Deputacji Kameralnej (obecnie siedziba Wojewódzkiej Biblioteki

Publicznej). Wzniesiony w 1778 w stylu barokowo-klasycystycznym, jako siedziba władz administracyjnych obwodu nadnoteckiego i Sądu Dworskiego

Gmach Rejencji Bydgoskiej wybudowany w latach 1834-36 (rozbudowany 1863)

zaprojektowany przez berlińskiego architekta Karla Friedricha Schinkla – jednego z czołowych twórców neoklasycyzmu (obecnie Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki)

Gmach Poczty Głównej, neogotyk 1883-85. Jedna z najwspanialszych budowli tego

typu w Europie

Gmach Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodnich - neogotyk (styl manieryzmu

niderlandzkiego), 1886-89 (obecnie Centralne Biuro Rozliczeń Zagranicznych PKP i Dyrekcja Kolei)

Gmach Starostwa Bydgoskiego – neobarok 1904-06 (obecnie Akademia Muzyczna)
Piękny neoklasycystyczny gmach Teatru Miejskiego, 1896, największe dzieło

znanego architekta Heinricha Seelinga (gmach uszkodzony w czasie walk w 1945 r, podpalony i rozebrany w 1946 r.)

Potężny Gmach Sądu Wojewódzkiego, 1903 (przed I wojną siedziba Sądów Pruskich)
Gmach Szkoły Wojennej, 1912-14 (obecnie siedziba Pomorskiego Okręgu

Wojskowego)

Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego, 1911, obecnie Technikum

Mechaniczne i ATR

Instytut Rolniczy, 1906, obecnie użytkowany przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
Gmach Bankowy, 1860 dzieło Heinricha Seelinga (obecnie Bank Gdański)
Hotel "Pod Orłem", secesja 1896, dzieło arch. Józefa Święcickiego
Gmach Technikum Kolejowego, 1906, dzieło duetu arch. Zaar-Vahl
Dom Towarowy „Jedynak”, 1911 wg projektu C. Waltera, modernistyczny, wczesne

zastosowanie konstrukcji żelbetowej.

Hala Targowa - 1904 r., neogotycko – modernistyczna, nakryta przeszkloną

konstrukcją stalową.

Radio Pomorza i Kujaw – 1896-97, eklektyczny w formie klasycyzującego pałacu.

...i inne

Inne obiekty zabytkowe

W Bydgoszczy z uwagi na handlowy charakter miasta znajdowało się wiele średniowiecznych spichlerzy. Obecnie pozostało zaledwie kilka z nich, najstarsze z XVIII w.

Biały Spichlerz - ul. Mennica 2, 1780, konstrukcja szachulcowa o gotyckim sklepieniu z XV wieku

Spichrze nad Brdą ul. Grodzka 7-11

spichrz przy ulicy Grodzkiej 7, tzw. holenderski, zbudowany w 1793 roku,
spichrze wielokondygnacyjne przy ulicy Grodzkiej 9, 11, z lat 1793-1800

Z innych obiektów można wymienić: Stary Kanał Bydgoski - jest nie używanym obecnie odcinkiem zbudowanym w latach 1773 - 1774. Po wykopaniu w 1915 roku Nowego Kanału, usprawniającego żeglugę na tym ważnym szlaku wodnym, odcinek Starego Kanału z dawnymi zabytkowymi śluzami, obecnie rewaloryzowanymi, przekształcono w ciąg spacerowy. Na uwagę zasługuje piękny starodrzew (m.in. 40 czarnych topoli, uznanych za pomniki przyrody).

Wieża Ciśnień - na Wzgórzu Dąbrowskiego, neogotycka

Chata pomennonicka w Bydgoszczy-Łęgnowie nr 2, 1768.

Pomniki, fontanny

W mieście znajduje się wiele pomników dodających uroku różnym zakątkom:

Pomnik Łuczniczki - symbol Bydgoszczy – 1910 r., dzieło berlińskiego rzeźbiarza Ferdynanda Lepcke'go
Pomnik St. Barciszewskiego - prezydenta Bydgoszczy – od 1989
Pomnik Walki i Męczeństwa na Starym Rynku – od 1969
Pomnik Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego – od 1986
Obelisk na pl. Wolności ku czci wyzwolicieli Bydgoszczy w 1920 r.
Obelisk ku czci gen. Henryka Dąbrowskiego na Wzgórzu Dąbrowskiego
Pomnik „Przechodzący przez rzekę” – zawieszony nad Brdą
Pomnik "Trzy Gracje"
Pomnik I.J. Paderewskiego w dzielnicy „muzycznej”
Pomnik Henryka Sienkiewicza – w parku im. J. Kochanowskiego – od 1927 r.
Chłopiec i dziewczynka – na fontannie „Studzienka” na Starym Rynku
Popiersie Wincentego Witosa - w Parku Ludowym im. Wincentego Witosa
Pomnik "Ikara" upamietniający szkołę szybowcową w Fordonie
Obelisk symbolizujący przebiegający południk 18oE – na Wyspie Młyńskiej
Pomnik na skwerze Leszka Białego
Cmentarz - pomnik Bohaterów Bydgoszczy
Pomnik ofiar hitlerowskich w Dolinie Śmierci
Pomnik Lotnika na Błoniu
Pomnik Pamięci 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich na Błoniu
Szkoła-Pomnik Papieża-Polaka Jana Pawła II
Kilkadziesiąt artystycznych rzeźb drewnianych na terenie Leśnego Park Kultury i Wypoczynku

...i inne

W budowie znajduje się kilka następnych pomników.

Fontanny:

Fontanna w Parku im. K.Wielkiego – dawna fontanna „Potop” z 1904 r.
Fontanna „Studzienka” na Starym Rynku z 1909 r.
Fontanna na Placu Teatralnym
Fontanna w Parku im. W.Witosa – obok amfiteatru
Fontanna przy ul. Gdańskiej 47
Fontanna przed budynkiem NOT w parku W. Jagiełły – ul. Jagiellońska 30
Dwie fontanny w dzielnicy muzycznej naprzeciw Filharmonii – ul. Słowackiego/Libelta
Wodotryski na jez. Balaton
Wodotryski na starym kanale Bydgoskim
Wodotryski na stawach w Parku Myślęcińskim

Obecność zabytkowego Fordonu wzbogaca miasto

Sąsiedztwo Fordonu, który jest podobnie jak Bydgoszcz miastem średniowiecznym wzbogaca miasto. Zwiększa liczbę zabytkowych obiektów. Fordon z uwagi na położenie nadwiślańskie dodaje nowej jakości Bydgoszczy. Znajdują się tu inne krajobrazy i architektura. Kościoły są odrestaurowane, natomiast konieczna jest rewitalizacja substancji mieszkaniowej fordońskiej starówki. Stary Fordon wraz z Ostromeckiem mają szansę stać się lokalnym centrum kulturalnym dla mieszkańców wschodniej cześci Bydgoszczy.

Inne ciekawe obiekty

Kilka obiektów zbudowanych po 1945 r. zasługuje na uwagę

Nowe Spichrze - Bank Rozwoju Eksportu S.A. (BRE) Obiekty zbudowane w 1999 r. w kształcie spichrzy ze szkła, stali i cegły klinkierowej. W 2000 r. uzyskały I nagrodę w ogólnopolskim konkursie "Życie w architekturze” za najlepsze obiekty zaprojektowane i zrealizowane w latach 1989- 1999.

Salon Wystawowy BWA - 1968-1970
Pałac Młodzieży – 1970-74
Bank Handlowy S.A. - 1991-92
Bydgoski Dom Technika - 1972-1974
Opera Nova - od 1973
Teatr Polski - 1949r.
Filharmonia Pomorska - 1954-1958 (2 sale koncertowe dla 920 i 300 osób)